SÜSTAŞI
MADENPEDİAKıymetli ve yarı kıymetli taşlar (Süs taşları) tarih öncesi çağlardan beri güzellik, zenginlik ve statü simgeleri olarak kullanılmışlardır. Günümüzde süs taşlarının bir kısmı, az da olsa sanayinde kullanılır.
Kıymetli yarı kıymetli taşların tümünü kapsayan ve genel kabul görmüş net bir tanımlama yoktur. Buna rağmen bir malzemenin kıymetli-yarı kıymetli taş (süs taşı) sayılabilmesi için bazı temel kriterler vardır. Bunlar dayanıklılık, güzellik, nadirliktir.
Dayanıklılık; Bu kavram sertlik, kırılganlık, darbelere ve dış etkenlere dayanım gibi özelliklerle açıklanır.
Güzellik; Her ne kadar göreceli bir kavramsa da taşın temiz, şeffaf, çekici renkli ve işlenebilir boyutlarda olması gibi bazı özelliklerini içerir.
Nadirlik; Bir objeyi değerli kılan onun az rastlanır olmasıdır. Örneğin binlerce karatlık elmas üretimi içersinde sadece bir kaç yüz karatı pembe elmasdır. Dolayısıyla bir pembe elmasın değeri sıradan bir elmasın binlerce katıdır.
Bu temel kriterlerin dışında taşınabilirlik, kesilebilme, parlatılabilme, ışık yansıtma, ışıkkırma, bünyesinde safsızlıklar içerme gibi bazı özelliklerde taşların değerlerini belirleyen ve artıran diğer unsurlardır. Kıymetli taşları, yarı kıymetli taşlardan ayıran kesin bir tanımlama yoktur. Yüzyıllardan bu yana sürüp gelen geleneğe uyularak elmas, zümrüt, safir ve yakut kıymetli taşlar kategorisinde, diğerleri yarı kıymetli taşlar kategorisinde yer alır. Bu dört kıymetli taş traşlandığında asil taş kategorisine dahil olur.
Genel anlamda süs taşları denildiğinde doğal kökenli taşlar kastediliyorsa da, süs taşı kavramı bazı organik materyalleri (mercan, kehribar, inci gibi) ve gelişen teknolojinin bir sonucu olarak sentetik ve imitasyonları da içermektedir. Son senelerde laboratuarlarda üretilen süs taşlarının, dünya piyasasında giderek artan bir öneme sahip olmaya başladıkları gözlenmektedir.
Gemoloji (süs taşı bilimi) mineralojinin çok yeni bir alt disiplini olarak yukarda adı geçen malzemenin incelenmesi, tanımlanması ve sınıflanması konusunda çalışır. Amaç süs taşını gerek ham, gerekse işlenmiş haliyle, üzerinde yıpratıcı ve zarar verici hiç bir test yapmadan en doğru şekilde tanımlamaktır. Malzemeye maddi bir değer biçmek ise deneyime dayalı kişisel bir tercihtir. Keza taş kesimi (lapidary) ve mücevher yapımı (kuyumculuk) gemoloji ile çok yakından ilgilidir.
Kıymetli yarı kıymetli taşlar (süs taşları);
- Yüksek sıcaklıklı magmadan silikatların kristalleşmesiyle,
- Metamorfizma, yani yüksek ısı ve basınç koşulları altında kristalleşme veya yeniden kristalleşmesiyle,
- Sulu çözeltilerden itibaren çökelmeyle,
- Organik faaliyetlerle,
- veya tüm bu etkenlerin çeşitli şekillerde birleşmesiyle oluşabilmektedir.
Ayrıca bu birincil oluşumların, içlerinde bulundukları kayaçlardan aşınması, mekanik olarak konsantre olması ve alüvyonlarda birikmesi ile de plaser olarak bulunabilirler. Bilinen yaklaşık 4000 mineral çeşidinden sadece 100 kadarı kıymetli ve yarı kıymetli taş olarak kullanılmaktadır.
TABLO 1: KIYMETLİ VE YARI KIYMETLİ TAŞLARIN ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ* (Tablo altındaki açıklamalara bakınız).
TAŞIN ADI
BİLEŞİMİ
RENGİ
BOYUTU
MALİYETİ
SERTLİĞİ
ÖZGÜL A.
Elmas
Karbon
Beyaz,mavi-beyaz,kahve,sarı,yeşil,
pembe,mavi
Her boyutta
Çok yüksek
10
3.51-3.52
Zümrüt
Berilyum aluminyum silikat
Yeşil
Orta
Çok yüksek
7.5
2.63-2.80
Yakut (Ruby)
Alumin-yum oksit
Koyu ve açık kırmızı
Küçük
Çok yüksek
9.0
3.95-4.10
Safir
Alumin-yum oksit
Mavi
Orta
Yüksek
9.0
3.95-4.10
Aleksandrit
Berilyum aluminat
Gün ışığında yeşil,yapay ışıkta kırmızı
Küçük ve orta
Yüksek
8.5
3.50-3.84
Kedi gözü
Berilyum aluminat
Yeşil-Kahverengi
Küçükten büyüğe
Yüksek
8.5
3.50-3.84
Krizolit
Berilyum aluminat
Sarı, yeşil, kahverengi
orta
orta
8,5
3.50-3.84
Heliodor (Golden)
Berilyum aluminyum silikat
Sarı- altın rengi
Her boyutta
Düşük-orta
7.5-8.0
2.63-2.80
Akuvamarin
Berilyum aluminyum silikat
Mavi yeşil, açık mavi
Her boyutta
Ortadan yükseğe
7.8-8.0
2.63-2.80
Morganit
Berilyum aluminyum silikat
Pembe
Her boyutta
Düşük
7.5-8.0
2.63-2.80
Jadeit
Karmaşık silikat
Yeşil,sarı,siyah,beyaz
Büyük
Düşükten çok yükseğe
6.5-7.0
3.3-3.5
Nefrit
Karmaşık sulu silikat
Yeşil,sarı,siyah,beyaz
Büyük
Düşükten çok yükseğe
6.0-6.5
2.96-3.10
Jet (Gagate) Oltutaşı
Linyit
Siyah, koyu kahverengi
Büyük
Düşük
2.5-4.0
1.19-1.35
Peridot
Demir magnez-yum silikat
Sarı ,yeşil
Her boyutta
Orta
6.5-7.0
3.27-3.37
Amazonit
Alkali aluminyum silikat
Yeşil
Büyük
Düşük
6.0-6.5
2.56
Aytaşı
Alkali aluminyum silikat
Renksiz veya sarı
Büyük
Düşük
6.0-6.5
2.77
Spinel
Magnez-yum alu- minyum oksit
Her renk
Küçük ve orta
Orta
8.0
3.50-3.70
Kunzit
Lityum aluminyum silikat
Pembe’den leylak rengine
Orta
Orta
6.5-7.0
3.13-3.20
Tanzanit
Karmaşık silikat
Mavi
Küçük
Yüksek
6.0-7.0
3.30
Topaz
Karmaşık silikat
Beyaz,mavi,yeşil,sarı
Orta
Düşükten ortaya
8.0
3.40-3.60
Turmalin
Karmaşık silikat
Her renk,karışık dahil
Orta
Düşükten ortaya
7.0-7.5
2.98-3.20
Turkuaz
Bakır alu-minyum fosfat
Mavi’den yeşile
Büyük
Düşük
6.0
2.60-2.83
Zirkon
Zirkonyum silikat
Beyaz,mavi,kahve,sarı
Küçükten ortaya
Düşükten ortaya
6.0-7.5
4.0-4.8
Opal
Sulu silika
Çok çeşitli renklerde
Büyük
Düşükten yükseğe
5.5-6.5
1.9-2.3
Labrodarit
Alkali alu-minyum silikat
Gri-mavi ,
renk oyunlu
Büyük
Düşük
6.0-6.5
2.56
Granat
Karmaşık silikat
Kahve,siyah,sarı,yeşil,kırmızı,turuncu
Küçükten ortaya
Düşükten yükseğe
6.5-7.5
3.15-4.30
Kehribar (Amber)
Hidro kar-bon
Sarı,kırmızı,yeşil,mavi
Her boyutta
Düşükten ortaya
2.0-2.5
1.0-1.1
İnci
Kalsiyum karbonat
Beyaz,pembe,siyah
Küçük
Düşükten yükseğe
2.5-4.0
2.60-2.85
Agat
Silika
Her renk
Büyük
Düşük
7.0
2.58-2.64
Ametist
Silisyum dioksit
Mor,menekşe
Büyük
Orta
7.0
2.65-2.66
Sitrin
Silika
Sarı
Büyük
Düşük
7.0
2.65-2.66
Kristal Kuvars
Silika
Şeffaf
Büyük
Düşük
7.0
2.65-2.66
Jasper
Silika
Kırmızı,yeşilkahve ,sarı
Büyük
Düşük
7.0
2.58-2.66
Oniks
Silika
Birçok renk
Büyük
Düşük
7.0
2.58-2.64
Kalsedon
Silisyum dioksit
Mavi.beyaz,yeşil,pembe
Büyük
Düşük
7.0
2.58-2.64
Dumanlı Kuvars
Silika
Dumanlı siyah
Büyük
Düşük
7.0
2.65-2.66
Pembe Kuvars
Silika
Pembe,Gül kırmızısı
Büyük
Düşük
7.0
2.65-2.66
Aventurin
Silisyum dioksit
Yeşil, kırmızı, kahverengi
Büyük
Düşük
7.0
2.64-2.69
Krizopras
Silisyum dioksit
Yeşil, elma yeşili
Büyük
Düşük
6.5-7.0
2.58-2.64
Kaplan gözü
Silika
Altı sarısı, kahverengi, kırmızı
Büyük
Düşük
6.5-7.0
2.58-2.64
Obsidiyen
Amorf
Siyah, gri, kahverengi, koyu yeşil
Büyük
Düşük
5.0
2.35-2.60
Rodokrozit
Manganez karbonat
Gül kırmızısı
Büyük
Düşük
4.0
3.45-3.70
Rodonit
Manganez demir kalsiyum silikat
Koyu kırmızı, et kırmızısı, siyah kapanımlı
Büyük
Düşük
5.5-6.5
3.40-3.74
Lapis Lazuli
Sodyum aluminyum
silikat
Lacivert
Büyük
Düşükten ortaya
5.0-5.5
2.70-3.00
*AÇIKLAMALAR:
Boyutları; 5 karata (1 karat=0.2 gram) kadar olan taşlar küçük ,50 karata kadar olan taşlar orta , 50 karattan fazla olan taşlar büyük olarak sınıflandırılmıştır. Maliyetleri;karat başına 25 dolara kadar olan taşlar düşük maliyetli,karat başına 200 dolara kadar olan taşlar orta maliyetli ve karat başına 200 dolardan daha fazla olan taşlar yüksek maliyetli olarak sınıflandırılmışlardı. Sertlik; Mohs ölçeğine göre verilmiştir. Özgül Ağırlık; gram/cm3 olarak verilmiştir.Kaynak : Minerals Year Book (Gemstones-2004).
Kıymetli taşlar herşeyden önce süs malzemesi olarak, küçük heykelciklerin yapımında, diğer sanatsal yapıtlarda ve sergilenmek amacıyla koleksiyonculukta kullanılır. Kıymetli taşların en değerlisi ve serti olan kristal elmas, mücevher olarak kullanımının yanısıra endüstriyel olarak da her türlü malzemeyi kesme, delme ve aşındırmada kullanılmaktadır. Elmas düşük kalitede ve hatta toz halinde bile olsa endüstride kullanılabilir. Korund (Alüminyum oksit) grubuna ait yakut, safir ile granat grubu minerallerin, iyi kristallileri mücevhercilikte ve diğerleri de metal kesmede, parlatma işlerinde ve aşındırmada kullanılır.
Beril grubuna giren yakut, akuvamarin heliodor gibi kıymetli taşlar, mücevherciliğin yanı sıra hassas terazilerin yapımında da kullanılır. Benzer şekilde yeşil turmalinde, turmalin kaması yapımında ve polarizasyon aletlerinin yapımında kullanılır. Kristal kuvarsın renklileri süs taşı olarak bazı çeşitleri de telsiz ve radyolarda kullanılır. Sert oluşu ve asitlerden etkilenmemesi nedeniyle bazı tür agatlar laboratuarlar için havan imalatında, ayrıca terazi ve bıçak ağızlarında, tekstil silindirlerinde ve spatül olarak kullanılırlar.
Kıymetli taşların iyi pazar bulması ve ekonomisi, insanlar tarafından taklitlerinin, yani sentetiklerinin ve imitasyonlarının yapılmasına neden olmuştur. Sentetikler gerek kimyasal gerekse fiziksel anlamda, taklit edildikleri taşın tam bir kopyasıdır. İmitasyonlar ise sadece görünüş olarak taklit edildikleri taşa benzerler. İmitasyonlar için genellikle cam ve plastik kullanılır. 1900'lü yıllardan itibaren doğal kıymetli taşlara benzeyen sentetik maddelerin yapımı gerçekleştirilmiştir. İmal edilen ilk sentetik taş safirdir.1902 de General Electric Firması süs taşı olarak kullanılan elmaslar kadar temiz, fakat küçük boyda elmas yapımını gerçekleştirmiştir. Sonradan çeşitli eritme teknikleri kullanılarak zümrüt, yakut ve aleksandrit gibi taşların sentetikleri üretilmiştir.
Günümüzde hemen her çeşit taşın sentetiği üretilmektedir ve bu üretim her geçen gün artmaktadır. Elmas dışı renkli doğal taşlarda ise, çok geniş bir coğrafyaya yayılmış, küçük çaplı, düşük maliyetli bir üretim söz konusudur. Bu sektörde belli başlı bir kaç üretici firma ile çoğunluğu gelişmekte olan ülkeler, tüketici talebine göre üretim yapmaktadırlar. Elmas yataklarındaki çalışmalar kuyu, galeri, patlayıcı madde ve tahkimatla yapılır. Bunlar sistematik araştırma ve çalışma metodlarına sahip büyük firmalar ve devlete ait organizasyonlar tarafından gerçekleştirilir.
Elmas dışı renkli kıymetli taşların aranması ve çıkartılması ise genellikle küçük maden işletmecileri, taş meraklıları, koleksiyoncular, mineral kulüpleri gibi bir kaç kişiden oluşan organizasyonlar tarafından gerçekleştirilir. Bu amatör üretim tarzında elle toplama, kazma ve kürekle çalışma esastır. Bunların çalışmaları sonucunda oldukça önemli birçok mineral oluşumu bulunmuştur. Ülkemizde toplama suretiyle ve çok az miktarlarda elde edilen süs taşları İstanbul, Ankara, İzmir, Antalya gibi büyük şehirlerde odaklanmış bir kaç tane küçük çaplı atölyede kesilip parlatılmakta ve yüzük, küpe, kolye, bilezik, tespih yapımında kullanılmaktadır. Ancak bunların çok sınırlı bir satış hacmi ve tüketimi vardır. Buna karşılık kuyumcularda ve turistik yörelerdeki hediyelik eşya satan dükkanlarda pazarlanan malzemenin çoğu ithal sentetik ve imitasyon süs taşları kullanılarak yapılmaktadır.
İlginizi Çekebilir